Een collega wees op een kartografisch geïnspireerd citaat van Oscar Wilde (1854-1900):
“A map of the world that does not include Utopia is not worth even glancing at, for it leaves out the one country at which Humanity is always landing. And when Humanity lands there, it looks out, and, seeing a better country, sets sail. Progress is the realisation of Utopias.”
Utopia is de verkorte titel van een satirisch boek uit 1516, van de Engelse humanist Thomas More (1478-1535). De schrijver bekritiseert in dit boek de politieke en maatschappelijke actualiteit van zijn vaderland. Hij stelt daar als voorbeeld de omstandigheden tegenover in een ideaal, niet bestaand land genaamd Utopia. More’s boek was zeer succesvol: begrippen als ‘utopie’ en ‘utopisch’ zijn tot op de dag van vandaag heel gewoon in onze taal, en ook in andere talen trouwens.
In het boek van Thomas More is Utopia een eiland. Uiteraard inspireerde dit kaartmakers. Het bekendste voorbeeld is van de kaartgraveur en atlassenmaker Abraham Ortelius (1527-1598). Van deze kaart uit 1596 is maar één exemplaar bewaard gebleven, in het museum Plantin-Moretus in Antwerpen: wel toepasselijk, want Ortelius woonde en werkte in Antwerpen, en More schreef trouwens zijn beroemde boek óók deels in Antwerpen.
Naast Utopia zijn er meer kaarten van ideale of niet bestaande gebieden. Om maar bij het begin te beginnen: het paradijs. Letterlijk talloos zijn de voorstellingen die mensen zich daarvan in de loop der eeuwen hebben gemaakt. En daaronder bevinden zich ook kaarten. In de Allard Pierson-collectie zijn nog al wat bijbels geïnspireerde kaarten te vinden van Petrus Plancius (1552-1622). Plancius was zeer veelzijdig: hij was astronoom, geograaf, kartograaf, predikant en VOC-bewindhebber. Net als veel van zijn landgenoten vluchtte hij vanuit Vlaanderen naar Amsterdam, voor de Spaanse repressie van protestanten. Het bekendst bleef Plancius om de kaarten die op zijn naam staan, waaronder de ‘Geographische beschrijvinge des Paradys , of Lusthofs Heden, metgaders der Landen, steden ende plaetsen der welcker vermelt word int boeck der Scheppinge’, uit ca. 1590. Wij kunnen op die kaart zien dat het paradijs – aangeduid als Heden (denk aan de Hof van Eden) – volgens Plancius ergens gelegen was in het grensgebied tussen het huidige Irak en Iran, waar de rivieren Eufraat en Tigris samenvloeien.
Een derde populair imaginair oord is uiteraard de hemel. Hoewel mensen nooit een zeer nauwkeurig beeld hadden van de hemel heeft men zich ook daar in de loop der eeuwen natuurlijk het nodige bij voorgesteld. Of daar kaarten van zijn weet ik niet. Wel zijn er kaarten waarop de sterren aan het firmament in kaart is gebracht, gewoonlijk netjes verdeeld in een noordelijk en zuidelijk gedeelte. De afbeeldingen die daarvan gemaakt zijn, compleet met min of meer natuurgetrouwe sterrenbeelden en mythische figuren, behoren tot het meest intrigerende wat eeuwen aan kartografische productie heeft opgeleverd. Prachtige voorbeelden daarvan zijn te vinden in het boek Harmonia macrocosmica van Andreas Cellarius, uitgegeven in Amsterdam door Johannes Janssonius in 1660.
Om na Utopia, het paradijs en de hemel op een ander register voort te gaan, bekijken we ten slotte een eveneens ‘utopische’ kaart van het Schlarraffenland, ofwel: luilekkerland. ‘Schlaraffe’ is Duits voor luiwammes. Meerdere uitgevers hebben in de 18de eeuw deze kaart in Duitsland op de markt gebracht; de hier getoonde versie is toegeschreven aan Petrus of Pieter Schenk II (1693-1775). Schenk was de zoon van Pieter Schenk I (de oudere), die oorspronkelijk uit Duitsland afkomstig was. Schenk II en woonde en werkte in Amsterdam en Leipzig. Opmerkelijk zijn plaatsnamen als Arbeitnichts en Lernnichts, evenals de Trunckensee. En uit zee duiken geen griezelige monsters op – maar een grijnzende harlekijn.
Moderne varianten daarvan zijn zeer populaire producten als de Atlas van de belevingswereld, met daarin kaarten waarop ‘Bergen werk’ te zien zijn, of de ‘Zee van mogelijkheden’; dit concept is ontwikkeld door de Nederlandse ontwerpers Jean Klare en Louise van Swaaij. Noem iets een land en slimme ondernemers komen tegemoet aan de behoefte van consumenten om zich daar een voorstelling van te maken door een kaart te vervaardigen. Zelfs van Utopia.
