Van december 2020 tot oktober 2021 was in het Allard Pierson de tentoonstelling Godinnen van de art nouveau te zien, over de fascinatie voor de vrouw in de kunststroming van rond 1900. In dezelfde tijd kwam in Nederland het vegetarisme op, met bijbehorende organisatie, tijdschriften, kookboeken en restaurants. Vrouwen speelden een grote rol binnen de eerste initiatieven, net als art nouveau.

Hoewel het mijden van vlees iets is van alle tijden – Pythagoras in het Oude Griekenland at geen dieren, Hindoeïstische brahmanen in India evenmin – ligt de basis van het moderne Westerse vegetarisme in de 19^e eeuw. In navolging van Britse en Duitse organisaties werd in 1894 de Nederlandsche Vegetariërs Bond opgericht. In eerste instantie propageerde de bond vegetarisme als gezondheidsdieet, maar al snel speelden dierenwelzijn en respect voor de natuur ook een grote rol binnen de ideologie.

Vrouwen waren zeer actief binnen de beweging. Het werd rond 1900 steeds normaler dat dames uit de gegoede klassen zich bezighielden met problemen in de samenleving, en dat ze zich organiseerden in clubs. Daarbij waren het juist vrouwen die werden gezien als ideale dierenbeschermers. Zo waren er bij de oprichting van de Nederlandsche Vegetariërs Bond twee vrouwen aanwezig: Caroline van der Hucht-Kerkhoven, belangrijk voorvechter van dierenbescherming, en Suze Groshans, tevens lid van de Nederlandse Bond tot Bestrijding der Vivisectie (voorloper van Stichting Proefdiervrij), de Nederlandse Vereniging voor Vrouwenkiesrecht en de Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren.

De NVB bracht vanaf 1897 een tijdschrift uit, de Vegetarische Bode. Voor het januari-februarinummer van 1907 zorgde J.J.H. van Haagen voor het art nouveau-ontwerp, dat hij als volgt omschreef:
“De vegetarische idee wordt verpersoonlijkt in de vrouw, draagster van de fakkels der Menschelijkheid en Beschaving, die geplaatst is op een adelaar, symboliseerend het opwaarts strevende, het verheffende van het Vegetarisme. Onder zijne uitgestrekte vleugelen zijn gezeten de jonge moeder, als symbool van het geluk in zijn zuiverste en schoonste uiting, en de jonge man als beeld van gezondheid en arbeid.”

Er waren meer belangrijke vrouwelijke vegetariërs aan het eind van de 19^e eeuw. Zo zorgde Marie Jungius, medeorganisator van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid en grondlegster en eerste directrice van het Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid, in 1899 voor de oprichting van het eerste vegetarische restaurant van Nederland. Pomona aan de Stadhouderslaan in Den Haag serveerde eenvoudige vegetarische maaltijden; Elisabeth van der Molen-Heijnsdijk roerde er in de potten en pannen – zij had eerder in vegetarisch restaurant Pomona in Leipzig gewerkt. Later openden tevens vegetarische restaurants in Amsterdam, Leiden, Delft en andere steden.

Elisabeth, inmiddels Elisabeth Valk-Heijnsdijk door haar huwelijk met Michiel Valk, schreef ook kookboeken voor de Nederlandsche Vegetariërs Bond: De vegetarische Keuken (meerdere drukken vanaf 1896), Stuivers kookboek (1898) en Drie-stuivers kookboek (1919). Het waren de eerste vegetarische kookboeken van Nederlandse bodem. Al eerder, in 1892, was een vertaling van het Duitse Vegetarisches Kochbuch van Eduard Baltzer verschenen. Baltzer was een Duits vrijzinnig theoloog die in 1867 de eerste vegetariërsvereniging van Duitsland had opgericht.

Vegetarisme bleef in de hele 20e eeuw teruggrijpen naar de art nouveau. Hier lees je dat in de jaren zestig en zeventig veel art nouveau-letters werden herbruikt. Dat zien we ook terug in dit – jawel, vegetarische – Macrobiotisch kookboek uit 1974:

Ook in de 21e eeuw gaan vegetarisme, vrouwen en art nouveau nog altijd hand in hand. Zie het logo van De Vegetarische Slager maar:

Meer lezen?
- Dirk-Jan Verdonk, Dierloos. Een geschiedenis van vegetariërs en veganisten in Nederland (2019).
- Lotte Huisman, De opkomst van de Nederlandse Vegetariërsbond. Thesis over de invloed van andere organisaties en de tijd op de opkomst van de Nederlandse Vegetariërsbond in 1894 (masterscriptie).

Kringlid of vriend worden van onze Gastronomische Collectie? Klik hier!