Er wordt gewerkt aan een overzicht van Nederlandse atlassen die zijn vervaardigd in de 19^de en 20^ste eeuw. Tijdens deze werkzaamheden kwam een verkeerd opgeborgen kaartje aan het licht, dat alleen al daarom aandacht waard is. Het gaat om een plattegrond van Schiedam, gemaakt omstreeks 1860.

Dit kaartje van Schiedam is – blijkens vermelding in piepkleine lettertjes onderaan de kaart – gemaakt door C.K. de Geus en uitgegeven door G. de Geus in Den Haag. Het lithografeerwerk is van S. Lankhout, eveneens in Den Haag.

De boekhandelaar en uitgever Gerardus de Geus (1832-1866) was actief in de jaren ’50 van de 19^de eeuw. Zijn bedrijf was gevestigd in de Haagse Venestraat, van waaruit hij een scala aan producten leverde. Ook was het in die tijd niet ongebruikelijk om bij een dergelijke winkel advertenties te laten exploiteren door middel van brieven onder nummer. Van boekhandelaar De Geus kennen we ook nog een tweetal andere plattegronden: van Amsterdam en van Delft. Toen Gerardus de Geus in 1866 overleed, nog maar 33 jaar oud, was hij overigens geen boekhandelaar meer, maar ‘stalfourier’, in dienst van de hofhouding van koning Willem III. Een stalfourier is iemand die paarden van eten en drinken voorziet.

Voor ’t ontwerp van het kaartje tekende Cornelis Koelewijn de Geus, de vader van Gerardus. Hij leefde van 1800-1863 en was werkzaam als ‘opzigter der stedelijke werken te Haarlem’. Van hem kennen we nog ander cartografisch werk, zoals de ‘Grond teekening der stad Haarlem naar die der laatste meting verkleind en geteekend’, die verscheen als onderdeel van de Beknopte beschrijving der stad Haarlem (Haarlem, Vincent Loosjes, 1828?).    

Het kaartje van Schiedam wordt ook bewaard in het gemeentearchief aldaar. Een verwijzing in de Schiedamse beeldbank bracht aan het licht, dat De Geus niet zomaar wat losse kaartjes heeft gepubliceerd, maar integendeel een heuse atlas. Merkwaardig is, dat er kennelijk van die atlas maar één exemplaar op de gehele wereld bewaard is gebleven, in de British Library te Londen. Het gaat om de Atlas à l'usage des Voyageurs, contenant: les plans des villes le long des Chemins de Fer Néerlandais, avec la description locale, indication des curiosités, statistique … [etc.]. Kortom, een verzameling plaatsen die de per trein reizende toerist in ons land medio 19^de eeuw kon bezoeken. Want uit de titelpagina kunnen we opmaken dat de ‘atlas’ kaartjes van nog een aantal andere steden bevatte, zoals Haarlem, Leiden, Rotterdam en Utrecht.     

Het lijkt erop dat van deze uitgave in de jaren zestig van de 19^de eeuw nog een herdruk of bewerking is verschenen, onder de titel Wegwijzer voor de bezoekers van de steden gelegen langs de spoorwegen in Nederland, uitgegeven door Van Heusden in ‘s-[Hertogen]Bosch, maar daarvan lijkt geen enkel exemplaar meer bewaard te zijn gebleven. Van de kaartjes zelf wordt onder andere melding van gemaakt in de Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant, van 30 juni 1865:

Ten behoeve van de geïnteresseerde reiziger worden op de achterzijde van de kaartjes  door middel van een beknopte, gedrukte tekst relevante gegevens verstrekt. Ze maken duidelijk hoeveel is veranderd in ruim anderhalve eeuw. Zo had Schiedam toen ruim 14.000 inwoners; tegenwoordig gaat dat aantal richting de 80.000. De beruchte kolendamp, die door Schiedamse jeneverstokerijen werd uitgebraakt en de stad de bijnaam ‘Zwart Nazareth’ opleverde, wordt  eveneens vermeld: “De kolendamp die te Schiedam uit talrijke jeneverstokerijen opstijgt, kleurt bijna de gehele stad met eene zwarte tint en beneemt veel van het fraaije wat anders deze stad door hare ligging, vruchtbaren omtrek, handel en nijverheid zoo zeer onderscheidt.”

De kaart is aangetroffen door Sebastiaan Ruinard in een losbladig exemplaar van Jacob Kuypers Gemeente-atlas van Nederland (dl. 3: Zuid-Holland)  uitgegeven te Leeuwarden door Hugo Suringar, ca. 1867. Het hoort daar niet, maar was wel keurig ná Kuypers eigen losse kaartje van Schiedam in het geheel ingevoegd. Hoe lang het zich daar heeft bevonden is niet meer na te gaan, maar in elk geval niet langer dan ca. 150 jaar.  Inmiddels heeft Schiedam zelfstandig een eigen plaatsje gekregen in de kaartencollectie van Allard Pierson.

Met dank aan Tom Harper (Londen), Peter van der Krogt en Sebastiaan Ruinard. Bronnen o.a. Delpher en Marc Hameleers, Kaarten van Amsterdam, deel I (uitg. Thoth, 2013; p. 380 e.v.).