Archeologie, taxonomie en natuurbehoud slaan de handen ineen
In 2018 verwierf het Allard Pierson een bijzondere dierenmummie. Naast mummies van katten, vogels en een scarabee is er nu ook een krokodilmummie in de collectie te vinden. Deze krokodil bevond zich ooit in het ‘Museum of Curiosities’ van de Britse verzamelaar Walter Potter (1835-1918) in Bramber (Sussex, Engeland). Het afgelopen decennium zijn krokodilmummies een belangrijke rol gaan spelen in het beschermen van krokodilsoorten in Afrika. Recent taxonomisch onderzoek heeft uitgewezen dat veel krokodilmummies wellicht lange tijd voor de verkeerde soort zijn aangezien.
Suchus
In 1798 landde het expeditieleger van Napoleon Bonaparte bij Alexandrië in Egypte. Naast soldaten ging er ook een legertje Franse geleerden aan wal. In de drie daaropvolgende jaren verzamelden, tekenden en beschreven zij uiteenlopende aspecten van Egypte. Van oudheden tot hedendaagse gebruiksvoorwerpen en van geologie tot zoölogie. Eén van de geleerden was de bioloog Étienne Geoffroy Saint-Hilaire (1772-1844). Hij verzamelde en onderzocht talloze diersoorten, met name vissen en reptielen. Zijn onderzoek leidde ertoe dat hij naast de Nijlkrokodil (Crocodilus niloticus) een nieuwe soort krokodil kon onderscheiden die kleiner en, volgens oude Griekse bronnen, tammer was. Hij beschreef deze nieuwe soort als Crocodilus suchus. Voor deze naam liet Geoffroy Saint-Hilaire zich inspireren door de geograaf Strabo die Egypte in de eerste eeuw v.Chr. bezocht. Strabo bezocht de Sobektempel in Arsinoë (in de Fajoem-oase) waar de priesters een tamme heilige krokodil voedden die ‘Souchos’ werd genoemd.
Cadeau voor Sobek
Krokodilmummies zijn verbonden met Sobek, een god van het water en vruchtbaarheid. De Egyptenaren vereerden deze krokodilgod vooral in de Fajoem-oase en in de regio van Kom Ombo. Met bijnamen als ‘scherp van tanden’, ‘liefhebber van roven’ en ‘degene die paart terwijl hij eet’ was het een godheid om te vrezen. Het zegt veel over de Oudegyptische verhouding tot en perceptie van dit grote reptiel. In een tempel te Narmoethis (Medinet Madi) in de Fajoem-oase vonden archeologen een ruimte waar krokodillen werden gefokt om uiteindelijk te worden gedood en gemummificeerd. Gelovigen kochten deze mummies en boden ze aan Sobek aan in de hoop een bepaalde gunst te verkrijgen. Vooral in de Grieks-Romeinse periode (332 v.Chr. - 395 na Chr.) gebeurde dit op grote schaal. Grote begraafplaatsen vol met krokodilmummies zijn bekend en de mummie in het Allard Pierson komt waarschijnlijk van zo’n begraafplaats in Kom Ombo.
Nieuw onderzoek
In 2003 en 2011 werden Afrikaanse krokodillen onderzocht door middel van DNA-analyse. Hiervoor gebruikten de onderzoekers DNA-monsters van levende krokodillen uit heel Afrika, maar ook van dode krokodillen in museale verzamelingen. Ook enkele gemummificeerde krokodillen werden bij het onderzoek betrokken. De nieuwe studies bevestigden dat er naast de Nijlkrokodil, Crocodilus niloticus, inderdaad een tweede krokodilsoort in West-Afrika, de Sahel zone en het oude Egypte voor kwam, waarvoor de door Geoffroy Saint-Hilaire gesuggereerde naam Crocodilus suchus beschikbaar was. Uit nader onderzoek bleek dat beide soorten momenteel grotendeels gescheiden verspreidingsgebieden hebben en dat ze tot in de jaren 1920 beide in Boven-Egypte voorkwamen. Alle tot nu toe op DNA onderzochte krokodilmummies bleken tot de soort C. suchus te behoren, de soort die kennelijk een belangrijke rol speelde in de cultus van Sobek. De in oostelijk Afrika en in Madagascar voorkomende soort blijkt C. niloticus te zijn.
Natuurbehoud
De krokodil werd vereerd in de oudheid, maar wordt bedreigd in het heden. Wetgeving die het exploiteren van krokodillen (bijvoorbeeld voor hun huid) reguleert, hanteert vaak de algemene noemer ‘Nijlkrokodil’ (Crocodilus niloticus). Dit betekent dat de zeldzamere verwante soort, zoals suchus, niet beschermd is en uiteindelijk voorgoed zou kunnen verdwijnen. Om het beeld van de verspreiding van krokodilsoorten in Afrika te nuanceren en ze beter te kunnen beschermen, is het onderzoek naar museale exemplaren waaronder mummies heel belangrijk. Het Allard Pierson onderneemt de komende tijd in het kader van een dierenmummieproject stappen om de krokodilmummie te onderzoeken en te bepalen om welke krokodilsoort het hier gaat.
Voor dit onderzoek werkt het Allard Pierson samen met Naturalis Biodiversity Center, Leiden. Een bijzonder woord van dank aan Dr. Marinus Hoogmoed, Museu Paraense Emílio Goeldi, Pará, Belém, Brazilie.
Foto header: Crocodilus niloticus, foto Leigh Bedford (beeld in het publieke domein CC BY 2.0).
