Unieke koperplaat van Amsterdam in de Gouden Eeuw ontdekt

Eigenaar schenkt materialen uit voormalige Stadsdrukkerij aan Gemeente Amsterdam.

Sinds 1 januari 2019 zijn het Allard Pierson Museum en de Bijzondere Collecties samen het Allard Pierson.

Een koperplaat waarmee rond 1660 een plattegrond van Amsterdam gedrukt werd, is het pronkstuk van een verrassende vondst in de voormalige Stadsdrukkerij. De ets toont Amsterdam op het hoogtepunt van de Gouden Eeuw.

Op 18 december neemt Marens Engelhard, directeur van het Stadsarchief Amsterdam, deze opmerkelijke verzameling drukkersmaterialen in ontvangst van directeur Mickey Gude van drukkerij SDA Print+Media. De verzameling zal worden beheerd door de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.

Kast in de kelder

De Stadsdrukkerij begon in 1735 als stadscourantendrukkerij en breidde in 1796 haar werkzaamheden voor de stad uit. Eeuwenlang verzorgde de drukkerij het officiële drukwerk van Amsterdam tot het bedrijf in 2002 werd geprivatiseerd. Sinds 1916 was de drukkerij gevestigd in een pand aan de voormalige Stadstimmertuin. Bij de verhuizing in 2011 werden in het pand nog tal van archiefstukken gevonden, die overgedragen werden aan het Stadsarchief Amsterdam. Eén kast in de kelder van het gebouw bleef echter lange tijd gesloten omdat de sleutel zoek was.

Niemand kon vermoeden dat de kast een schat aan historische drukkersmaterialen bevatte, met onder meer 34 koperplaten van zeventiende-eeuwse gravures, series van oude houtblokken, clichés met stadswapens en biljetletters die nog gebruikt zijn door Willem Sandberg. Hans Moolenbel, bedrijfsarchivaris van drukkerij SDA Print+Media, onderkende het belang van de vondst en riep de hulp in van specialisten van het Amsterdam Museum, het Stadsarchief Amsterdam en de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Zij waren van oordeel dat deze unieke collectie voor de stad behouden moest blijven.

Stadsuitleg als witte plek

Het absolute topstuk is de koperplaat die gegraveerd werd door de bekende kaartuitgever Nicolaes Visscher (1618–1679) met de plattegrond van Amsterdam omstreeks 1660. De gravure toont de stad op het hoogtepunt van de Gouden Eeuw, met een oningevulde strook voor de beoogde stadsuitbreiding aan de oostkant. ‘Het is prachtig om de originele koperplaat te zien waarop de ambitie van Amsterdam zo duidelijk tot uiting komt in het doortrekken van de grachten,’ zegt Garrelt Verhoeven, hoofdconservator van de Bijzondere Collecties van de UvA. ‘Er zijn maar heel weinig koperplaten uit de zeventiende eeuw bewaard; ze werden meestal hergebruikt totdat ze helemaal versleten waren en werden dan versmolten. Koper was een dure grondstof, ook toen al.’

Vanaf 1660 werkte Amsterdam intensief aan een vierde stadsuitbreiding, waarbij het gebied tussen het IJ en de Leidsegracht bij de stad werd getrokken. ‘Op deze kaart is de nieuwe stadsuitleg bewust wit gelaten,’ aldus Erik Schmitz van het Stadsarchief, ‘zodat men die met de hand kon invullen met de verschillende ontwerpen voor de stadsuitbreiding. De precieze invulling van het gebied stond op dat moment immers nog ter discussie. De kaart werd ook gebruikt om de werkzaamheden op in te tekenen, zoals het verplaatsen van molens.’ Van de geëtste koperplaat zijn twee versies (‘staten’) bekend, waarvan diverse exemplaren in het Stadsarchief en bij de Bijzondere Collecties van de UvA worden bewaard. In januari 1662 besloot de Amsterdamse vroedschap het ontwerp van stadsarchitect Daniël Stalpaert voor de stadsuitleg te gaan uitvoeren. Dit ontwerp verscheen al snel in druk en daarmee werd de ‘witte’ kaart van de stadsuitleg van Nicolaes Visscher overbodig.

In de vitrine

Van 17 december t/m 15 januari zijn de koperplaat en de stadsplattegrond te zien in de hal van de Bijzondere Collecties van de UvA, Oude Turfmarkt 129 (Rokin), open ma–vr 10–17 uur en za–zo 13–17 uur. In de webwinkel van de Bijzondere Collecties zijn reproducties van deze stadsplattegrond te koop: www.bijzonderecollecties.uva.nl/webwinkel.

Van 15 februari t/m 26 mei maken deze en andere koperplaten deel uit van de tentoonstelling Booming Amsterdam. De groei van Amsterdam in de Gouden Eeuw in het Stadsarchief Amsterdam, Vijzelstraat 32, open di–vr 10–17 uur en za–zo 11–17 uur.

In het najaar van 2013 neemt de gemeente het voormalige pand van de Stadsdrukkerij aan de Stadstimmertuin opnieuw in gebruik. Bij die gelegenheid verschijnt bij Uitgeverij Bas Lubberhuizen een uitgave over de geschiedenis van de Stadsdrukkerij van de hand van Hans Moolenbel, waarvoor materialen uit de collectie worden benut.

Beeld: De kaart van Nicolaes Visscher met een witte strook voor de beoogde stadsuitbreiding. Bijzondere Collecties UvA.