Over alle oude drukken in Allard Pierson is een verhaal te vertellen. Of het nou een foliant is of een piepklein boekje en of het in luxe leer gebonden is of in een papieren omslagje: ieder oud boek heeft een geschiedenis en draagt de sporen daarvan met zich mee.

Vandaag: BPH OK 1154, een klein en dun boekje uit het begin van de zestiende eeuw met de Meditaties van Bernard van Clairvaux (1090-1153). Dat staat met zoveel woorden op het eerste blad: ‘Les meditacio[n]s | saint bernard’. ‘Echte’ titelpagina’s zoals we die nu kennen zijn een zestiende-eeuwse uitvinding en bij incunabelen (boeken gedrukt in de vijftiende eeuw) en hun directe opvolgers ontbreekt doorgaans een aanduiding van de titel - vaak begint de tekst van het werk met een formule als ‘Hier begint het boek Huppelepup van Die-en-die’. De naam van de auteur of uitgever of het jaar van uitgave staan er meestal al helemaal niet. En in dit geval is ook de tekst niet wat hij lijkt: die meditaties zijn niet van de hand van de heilige Bernardus maar een dertiende-eeuwse verzameling die werd toegeschreven aan de heilige en die buitengewoon populair was in de late middeleeuwen.

Uniek

Maar daar wou ik het niet over hebben. Het boekje is uniek - het Allard Pierson-exemplaar is het enige bekende exemplaar in de wereld. Er is door catalografen vóór mij al eens uitgezocht dat het in Parijs is gedrukt rond 1505. Dat geloof ik meteen als ik kijk naar de letter en de gebruikte houtsneden, maar snoeihard bewijs is er niet. Voorin zit een uitgeknipte beschrijving geplakt uit de catalogus van het antiquariaat waar het gekocht is. Er staat:

340. BERNARD, SAINT, Abbot of Clairvaux. Les meditaciones Saint Bernard. Gothic type. 26 lines. 40 leaves. With two full-page metal cuts. Sm. 8vo., mod. morocco. The Fairfax Murray copy. N.p., n.d. (Paris abt. 1505).                                       2.400.-

Early French translation of St. Bernard’s Meditationes. Only described in the Catalogue of Fairfax Murray, French, I/30; with 2 metal cuts representing the Crucifixion and Pentecost. They were used for the (H)ortulus rosarum de valle lachrymarum (Paris abt. 1496), see Fairfax Murray 416.

Dat u niet denkt dat ik het gemakkelijk heb. Dat ‘Sm. 8vo’ betekent ‘small octavo’, een aanduiding van het formaat - het boekje is 13 cm hoog en 9,5 breed. ‘Mod. morocco’ betekent ‘modern morocco’ oftewel een moderne band van (olijfgroen) marokijn, duur geitenleer. ‘N.p., n.d.’ staat voor ‘No place, no date’ en ‘Gothic type’ is de gebruikte drukletter. ‘26 lines’ gaat over het aantal tekstregels op de pagina en ‘40 leaves’ is het aantal bladen - het boekje heeft dus 80 bladzijden (vijf katernen van 8 dubbelbladen, voor de liefhebbers: a-e⁸). Maar belangrijker in dit ietwat obscure proza is de verwijzing naar ‘Fairfax Murray’. Dat is niemand minder dan de (in bepaalde kringen) wereldberoemde schilder, ontwerper, kunstkenner en verzamelaar Charles Fairfax Murray (1849-1919).

Murray werkte onder andere voor de arts & crafts-goeroe William Morris en bezat een immense verzameling oude boeken, waarvan aan het begin van de twintigste eeuw een reeks catalogi gemaakt werd. Dat ‘Catalogue of Fairfax Murray, French, I/30’ verwijst naar een beschrijving in deel 1 van de Catalogue of a collection of early French Books in the library of C. Fairfax Murray (London 1910). Onder nummer 30 staat, hoera, de beschrijving van het boekje. Zie het plaatje hieronder:

Die beschrijving komt in grote lijnen overeen met de in het boekje geplakte, zij het dat de opsteller van Fairfax Murrays catalogus, Hugh William Davies, verklaart dat de tekst 25 regels op de bladzijde heeft, terwijl de antiquaar het, zie boven, op 26 houdt. Even tellen geeft de antiquaar gelijk. Een labeltje met het catalogusnummer 30 is voorin het boekje geplakt. 

Illustraties

‘Fairfax Murray 416’ verwijst naar een ander boekje dat is beschreven in de Catalogue en waarin de twee plaatjes in de Meditacions ook voorkomen: ze zijn eerder gebruikt in een editie van (H)ortulus rosarum (‘het rozentuintje’), een mystiek werkje van Thomas a Kempis dat rond 1496 in een aantal verschillende edities in Parijs werd uitgegeven.

Van een van die edities (met de hierboven getoonde illustraties) is het exemplaar uit de Bayerische Staatsbibliotheek gedigitaliseerd te bekijken. Het plaatje hieronder, dat in de Meditacions op de verso (achterkant) van de ‘titelpagina’ is afgedrukt, staat op de titelpagina van deze editie van de Hortulus. De andere afbeelding, een kruisigingscène, staat in het digitale exemplaar achterin, tegenover het colofon.

Ex libris en band  

In het boekje zit ook nog een ex-libris van een eerdere bezitter, de toneelschrijver René-Charles Guilbert de Pixérécourt (1773-1844), met het behartenswaardige motto ‘Un livre est un ami qui ne change jamais’ (een boek is een vriend die nooit verandert). En ook dat is bijzonder, want De Pixérécourt bezat het boekje voordat het door de Londense boekbinder Leighton voorzien werd van de moderne marokijnen band - zijn stempeltje zit op het voordekblad. Ik ga ervan uit dat Leighton het ex-libris heeft verwijderd uit de eerdere band en in de nieuwe marokijnen band heeft geplakt - iets dat veel negentiende-eeuwse boekbinders verspilde moeite zouden hebben gevonden. Maar mogelijk was het een expliciete wens van Fairfax Murray om die bijzondere herkomst te behouden.