Door: Ferjan Ormeling

Tot en met 22 november 2021 is er een kleine presentatie over Bosatlassen te zien in het Allard Pierson. Lees hier meer.

De langjarige blootstelling aan de Bosatlas op school is belangrijk geweest in de manier waarop we naar de wereld kijken en waarop we geografische informatie indelen en ordenen. Via de Bosatlas hebben we geografische begrippen leren begrijpen en gebruiken, en dat heeft ons geografisch referentiekader gevormd.

Elke atlas is een verhaal, en zoals elk verhaal heeft ook de Bosatlas een structuur. Die structuur ontstaat uit de volgorde van de afgebeelde gebieden en uit de hoeveelheid aandacht voor elk van die gebieden.  Bij elke kaart is er wel een bepaalde informatiecategorie die meer nadruk krijgt dan de andere categorieën. Dit kunnen bijvoorbeeldde thematische symbolen zijn, de grenzen of de staatkundige kleuren, De structuur bestaat dus uit volgorde en aandacht, en dat is in de loop van de tijd (1877-nu) een steeds wisselend gebeuren. Dit komt doordat er steeds meer geografische kennis beschikbaar kwam.

Dat is bijvoorbeeld te zien op bijgaand kaartfragment uit de 12^e druk van 1896: tot deze editie was de Krikelenberg middenin Zuid-Limburg met 200m als het hoogste punt van Nederland aangegeven. Doordat, met vertraging, de resultaten van de eerste nauwkeurigheidswaterpassing werden verwerkt door redacteur Bos kon de Vaalserberg in deze druk als hoogste punt worden aangegeven met 320m. Later is dat nog wat verfijnd.

Niet alleen verandert onze kennis van de aarde, ook de aarde zelf verandert. Hetzelfde geldt voor de inzichten van de redacteuren. De Bosatlas vertelt dus een steeds veranderend verhaal omdat de aarde verandert en de technische mogelijkheden wijzigen. Bovendien raakt de maatschappij in andere zaken geïnteresseerd. Want een atlas blijft altijd een spiegel van de interesses van de samenleving.

Zoals elk verhaal wordt het atlasverhaal geschreven in een bepaalde spelling en geïllustreerd in een bepaalde stijl. Die stijl is aanvankelijk, nog onder de eerste redacteur P.R. Bos, voortdurend gewijzigd voordat er een bepaalde opvatting was uitgekristalliseerd. In de zesde druk verkeerde Bos in zijn ‘roodbruine periode’, en hoewel het contrast met de grijze zee niet optimaal was, is deze editie toch een van de favorieten voor verzamelaars.

De Bosatlas heeft niet alleen ons geografisch referentiekader gevormd, maar het heeft dit kader ook gekleurd! Want er wordt geen vrijblijvend verhaal gebracht: de atlas vertelt een verhaal met behulp van bepaalde terminologie, vanuit een bepaald geografisch standpunt, vanuit bepaalde opvattingen over noodzakelijke basisinformatie en vanuit een bepaald ideologisch of politiek standpunt. En dat verhaal gaat over de huidige situatie op dat moment. Niet over vroeger. We zijn er zo aan gewend dat het niet opvalt dat het verhaal gekleurd is. Maar als we de Bosatlas met schoolatlassen uit andere landen vergelijken, zie je het meteen.

We leren de wereld kennen doordat een atlas ons diezelfde wereld met ons eigen land laat vergelijken. En de Bosatlas is altijd bijzonder gebleven doordat Bos zich in al zijn kaarten tot de essenties, de noodzakelijkste details beperkte waardoor we een overzicht over onze wereld bleven houden. Daardoor ontstond er een goede en efficiënte overdracht van ruimtelijke gegevens.

Achtereenvolgende redacteuren hebben daarvoor een heldere kaartstijl ontwikkeld, en dat komt het best tot uitdrukking in de thematische kaarten. Ze zijn crisp gegeneraliseerd, en het schrift is voor de leesbaarheid vrijgezet in de zwarte grenzen. Ondanks de tintverschillen in de ondergrond komen alle namen goed uit. En bovendien vormen de kaarten samen een logisch verhaal, verwijzen ze naar elkaar en zijn ze onderling goed te vergelijken door toepassing van een samenhangende serie van kaartschalen.

Dat de Bosatlas niet altijd objectief was wil ik tenslotte hiermee illustreren: mijn vader is lang redacteur van de atlas geweest, en op een gegeven moment heeft hij het Zwitserse plaatsje waar ons vakantiehuis stond ook in de atlas opgenomen – dat vonden we als kinderen geweldig, een vader die de (weergave van de ) wereld kon veranderen!