In memoriam: Joop Witteveen (1928–2016)

Op 13 juni 2016 is in zijn woonplaats Amsterdam de culinair bibliograaf en verzamelaar Joop Witteveen overleden.

Sinds 1 januari 2019 zijn het Allard Pierson Museum en de Bijzondere Collecties samen het Allard Pierson

Met zijn partner Bart Cuperus schreef Witteveen het naslagwerk ‘Bibliotheca Gastronomica’. Beiden waren ook, samen met Johannes van Dam, oprichters van de Gastronomische Bibliotheek, die nu beheerd wordt door de Bijzondere Collecties.

Godvruchtig lekker

Joop Witteveen groeide op in het Friese Blauhûs, waar hij naar eigen zeggen leerde koken tijdens de hongerwinter van ’44–’45. Het was geen sinecure om met schaarse levensmiddelen te koken voor het grote gezin en de onderduikers in huis. Maar met Joops hulp slaagde zijn moeder erin om goede maaltijden te bereiden, die de goedkeuring van vader konden wegdragen: ‘Het was godvruchtig lekker’, zei hij dan.

Maar de jonge Witteveen wilde meer dan het eenvoudige eten in Friesland. Hij ging recepten verzamelen uit de krant en begon ook zijn eigen recepten te noteren. Zijn belangstelling verbreedde zich naar de achtergronden van de recepten en de benodigde ingrediënten, en zou met de jaren uitgroeien tot een fenomenale gastronomische kennis.

Culinair historicus

Na zijn jeugdjaren in Friesland vertrok Witteveen naar Nijmegen om psychologie te gaan studeren. Hij verkeerde er in literaire en artistieke kringen. Van 1953 tot 1970 werkte hij in het Amsterdamse antiquariaat A. Asher & Co. Het bood hem gelegenheid om voor redelijke prijzen kookboeken en aanverwante werken te kopen. Ook ging hij op jacht in andere antiquariaten in binnen- en buitenland. Samen met zijn levensgezel Bart Cuperus bouwde hij een indrukwekkende gastronomische bibliotheek op.

In 1982 bezocht Witteveen voor het eerst het Oxford Symposium on Food van food writer Alan Davidson, waar hij een voordracht hield over de aardappel in de 17de tot de 19de eeuw. Witteveen zou jaarlijks naar Oxford terugkeren, om er lezingen te geven over bijvoorbeeld tafelversiering in suiker en porselein, over stokvis en over de wijnen en kruiden waaruit de klassieke drank hipocras werd samengesteld. Ook publiceerde hij artikelen in Davidsons tijdschrift Petits Propos Culinaires.

Sindsdien liet Witteveen zich steeds meer gelden als culinair historicus, vooral vanuit een bibliografische invalshoek. Hij verdiepte zich niet alleen in de geschiedenis van eten en drinken, maar ook in de techniek van het koken en het kookgerei. Hij was een pionier in de gastronomische geschiedschrijving toen die binnen de historische wetenschap nog als een stiefkind behandeld werd. Zijn magnum opus is wel de samen met Bart Cuperus geschreven Bibliotheca Gastronomica uit 1998, een mijlpaal in de gastronomische bibliografie.

Stichting Gastronomische Bibliotheek

Eind jaren ’70 raakten Witteveen en Cuperus bevriend met een Amsterdamse geestverwant, Johannes van Dam. Hun jarenlange samenwerking leidde tot de oprichting van de Stichting Gastronomische Bibliotheek, waarin de collecties van het drietal werden ondergebracht. Het belang van deze vele duizenden titels tellende verzameling voor de culinaire geschiedschrijving is moeilijk te overschatten. Om die reden werd de verzameling in 2006 ondergebracht bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.

De overdracht ging gepaard met een tentoonstelling en bijbehorende publicatie, beide getiteld Koks en keukenmeiden, die bezoeker en lezer lieten kennismaken met topstukken uit de verzameling. Ook resulteerde de samenwerking tussen de Stichting Gastronomische Bibliotheek en de Universiteit van Amsterdam in een jaarlijks Amsterdam Symposium on the History of Food. Tijdens dat symposium vindt ook de uitreiking plaats van de Joop Witteveenprijs voor de beste historische publicatie over de eetcultuur in de Lage Landen.

In de naamgeving van de Joop Witteveenprijs heeft de UvA eer willen brengen aan een grondlegger van de culinaire geschiedschrijving in Nederland. Joop Witteveen was een geweldige bibliograaf en boekenverzamelaar, die tal van belangwekkende culinaire publicaties en een fenomenale gastronomische bibliotheek nalaat. Wij gedenken hem met warmte.

Joop Witteveen. Foto Monique Kooijmans.

Op verzoek van het bestuur van de Stichting Gastronomische Bibliotheek maakte Ronald Hoeben in 2015 een korte film waarin Joop Witteveen en Bart Cuperus vertellen over hun bibliotheek. Deze film is te zien op www.foodtube.nl