Monsters en meerminnen: zeemonsters in de natuurhistorie

Van sirenen en zeemeerminnen tot de walvis die Jonas opslokte: we zijn allemaal bekend met verhalen over griezelige en gevaarlijke zeewezens die niet echt bestaan. Of misschien toch? Vreemde wezens uit de zee zijn lang onderwerp geweest van mythes, folklore, en legende. Door de eeuwen heen zijn zeemonsters in wetenschappelijke werken naast daadwerkelijk bestaande dieren beschreven.

Natuuronderzoekers in de vroegmoderne periode bestudeerden niet enkel de natuur zelf, maar met name geleerde werken van voorgangers, correspondentie, anekdotes, en allerhande literatuur die hen informatie verschafte over gebieden en wezens die zij zelf niet kenden. Het was niet eenvoudig deze informatie te toetsen. Over de zee was weinig bekend. Waarnemingen van zeelieden en vissers waren niet altijd betrouwbaar, en er bestond een levendige handel in spectaculaire naturalia die het bestaan van allerlei fictieve wezens leken te bevestigen. Natuurbeschrijvingen uit deze periode verwezen dan ook dikwijls naar fictieve griezelige wezens, die vaak al sinds de klassieke tijd en soms tot in de negentiende eeuw in allerhande literatuur opduiken. Aan de hand van beschrijvingen van zee-apen, reusachtige zeeslangen, monsterlijke walvissen, zeemeerminnen, zeedraken, en zee-eenhoorns volgen we de geleidelijke ontmaskering van fictieve wezens.

Sophia Hendrikx (1980) studeerde geschiedenis en filosofie. Zij werkte voor antiquariaten en bibliotheken, en rond momenteel haar proefschrift op het gebied van vroegmoderne ichtyologie af aan de Universiteit Leiden. Zij werkte mee aan twee tentoonstellingen over zeemonsters en ‘fake science’, en vervaardigde naar zestiende-eeuwse instructie een aantal ‘zeedraken’.

Petra Huijgen