De Parijse uitgever Alexis-Hubert Jaillot (ca. 1632-1712) publiceerde in 1681 een Atlas Nouveau met kaarten van de Franse geograaf Guillaume Sanson. De atlas viel op door het grote formaat. De meeste kaarten hebben een afmeting van ca. 55 x 90 cm en zijn gedrukt op twee vellen. Latere uitgaven volgden in 1684 en 1689. De kaarten waren ook eerst los uitgegeven en dragen jaartallen tussen 1672 tot 1689. Ze zijn gegraveerd door enkele Franse graveurs.
In 1690, een jaar nadat Jaillot de derde editie van zijn Atlas Nouveau publiceerde, kreeg de Amsterdamse uitgever Pieter Mortier van de Staten van Holland en West-Friesland het privilege om nagemaakte kaarten uit Jaillots atlas in Nederland uit te geven. Het lijkt nogal vreemd dat de Staten een privilege hebben verleend voor het kopiëren van kaarten die beschermd zijn door een Frans koninklijk privilege. Een dergelijk privilege was echter alleen van kracht in het land dat werd bestuurd door de regering of monarch die het privilege toekende. Een Frans koninklijk privilege had buiten Frankrijk geen enkele waarde, net als een privilege van de Staten van Holland alleen in die provincie iets te betekenen had.
In 1692 gaf Pieter Mortier zijn kopie van Jaillots Atlas Nouveau in Amsterdam uit. De nieuwe Sanson-atlas is op 28 augustus en 23 september 1692 aangekondigd:
Tot Amsterdam, by Pieter Mortier Boekverkoper op de Vygendam, is gedrukt l'Atlas de Sanson a l'Usage de Dauphin; deselve Kaarten worden yder apart verkoft, en zyn nieuwlyks uytgekomen die van Savoyen en Piemont, 't Dauphine, Provence, Vlaenderen, Braband, &c. en een uytmuntende Kaart van 't Canael, met alle sijn Dieptens, &c. alles met Privilegie van de Heeren Staten van Holland en West-Vriesland.
Wat de zaak ingewikkeld maakt, is dat Pieter Mortier niet zijn eigen naam op de uitgave zette, maar Jaillots naam en adres mee liet kopiëren. Op de titelpagina en op alle kaarten staat Jaillot als uitgever vermeld, Mortiers eigen naam komt in de hele atlas geen enkele keer voor. Om het nog een slag ingewikkelder te maken, nam Mortier in die atlas een aantal kaarten op die hij van andere uitgevers kopieerde. Ook op deze kaarten vermeldde hij Jaillots naam!
De gegraveerde titelpagina is ook gekopieerd. De voorstelling op deze titelpagina is gewijd aan de Franse zonnekoning Lodewijk XIV en toont onder andere afbeeldingen van de veldslagen van Seneffe en Cassel, waar in 1674 respectievelijk 1677 de Fransen een overwinning behaalden op de legers van stadhouder Willem III.
Vanwege dat Franse adres worden Mortiers atlassen in vrijwel alle bibliotheekcatalogi beschreven als uitgaven van Hubert Jaillot. Ze zijn zelfs onder zijn uitgaven opgenomen in de bibliografie van Franse atlassen Les atlas français van Mireille Pastoureau uit 1984. Zij wist natuurlijk wel dat ze niet van Jaillot waren, maar nam deze door haar als 'contrefaçons hollandaises' beschouwde atlassen op omdat de gebruiker verwachtte dat atlassen met een Parijs' impressum in haar bibliografie hoorden te staan.
Een commerciële reden
Waarom zette Mortier zijn eigen naam niet in de atlas? Daarover zijn we ingelicht door twee notariële verklaringen. Twee maal vroeg de douane of de atlas wel een Nederlands product was. Voor een atlas die naar Spanje werd uitgevoerd verklaarde Marc Huguetan (Mortiers compagnon) in 1693 dat de
"Atlas de Cartes Geografiques de Samson hier ter stede ... is gedruckt, alhoewel op 't titul blad staat als off het gedruckt was tot Paris, 't welk alleen geschiet om het boek meerder estime te geven."
Een jaar later wilde ook de Zwitserse douane weten waar de atlas gedrukt was, en Huguetan verklaarde opnieuw dat de atlassen
"gegraveert en gedruckt sijn hier tot Amsterdam, alhoewel daerin staet de naam van Paris, 't welck alleen geschiet om te beter aftreck te doen hebben."
Zijn twee getuigen Pieter Mortier en Pierre Crotier des Marez verklaarden ook dat ze de
"Atlas ende caerten selfs hier ter stede hebben laeten graveren en drucken op inlands papier".
Verschillen
Hoe weet je nu of je een 'echte' Jaillot atlas of kaart voor je hebt of Mortiers kopie? Dat is vrij eenvoudig te zien, vooral als er een jaartal op staat. Als het jaartal vóór 1690 is dan is het altijd Jaillots origineel, als het jaartal 1691, 1692 of 1696 is, dan is het een exemplaar van Mortier. Later heeft Mortier het jaartal van zijn titelpagina en kaarten weggehaald. Op de titelpagina is het jaartal vervangen door een aantal krullen, wat ook een duidelijk verschil is met de altijd gedateerde titelpagina van Jaillot. Voor de kaarten is het moeilijker, maar als er geen jaartal op een kaart staat is het bijna altijd een exemplaar van Mortier. Een extra hulpmiddel bij kaarten is de graveursnaam: de graveurs van de kaarten van Mortier hebben hun naam niet op de kaart gezet (ze mochten dat wellicht niet); op de kaarten van Jaillot staat vaak de graveursnaam Cordier. Een ander verschil is dat op de kaarten van Mortier - in de latere staten - meestal een coördinatennet is getekend, dat op de meeste kaarten van Jaillot ontbreekt.
Exemplaren Mortier-Jaillot atlassen Allard Pierson
HB-KZL V 9 X 14 & 15: editie 1692. Deze staat volledig in de beeldbank (helaas met een foutieve titel) (link)
HB-KZL I 3 A 14 t/m 16: deel 1 en 2 met ongedateerde titelpagina's, deel 3 met titelpagina gedateerd 1696, met een Nederlandse titelpagina in boekdruk, waarop wel Pieter Mortiers adres staat). Ook deze atlas staat volledig in de beeldbank (link).
'Echte' Jaillot atlassen bevinden zich in Nederland in het Trésor van de Delftse Universiteitsbibliotheek (TRG 9401A01) en de Bibliotheek Rotterdam (1061 A 4)
