In Memoriam Bart Cuperus (1929-2020)

In zijn woonplaats Berlijn is culinair bibliograaf Bart Cuperus op 30 december onverwachts overleden. Samen met zijn levensgezel Joop Witteveen (1928–2016) en culinair journalist Johannes van Dam (1946–2013) was hij de grondlegger van de Gastronomische Bibliotheek Amsterdam.

Foto: Eva Roovers

De Gastronomische Bibliotheek Amsterdam is de omvangrijke particuliere verzameling van meer dan dertigduizend kookboeken en andere publicaties over eten en drinken in de Lage Landen. De gehele collectie werd in 2006 ondergebracht bij de Universiteit van Amsterdam als ongeëvenaarde bron van kennis over de vaderlandse culinaire geschiedenis.

Bartholomeus Cuperus werd geboren in Amsterdam op 23 februari 1929. In 1952 leerde hij Joop Witteveen kennen, met wie hij 64 jaar zou samenleven. Na hun studietijd verhuisde het jonge stel naar Amsterdam, waar ze gingen samenwonen in een tijd dat dat voor een homoseksueel koppel nog verre van gebruikelijk was. Bart werkte als jongerenwerker en leraar Handenarbeid en na zijn studie als psychotherapeut en docent. Joop was werkzaam als bibliograaf in de antiquarische boekhandel.

Culinaire reizen per motorfiets

Bart en Joop deelden een passie voor reizen en gastronomie. Op een blauwe motorfiets reden ze ’s zomers door heel Europa om overdag musea en kerken te bezoeken en zich ’s avonds bij de beste restaurants te laten verwennen. Daar hadden ze dan wél het hele jaar voor gespaard, en ze kampeerden op eenvoudige terreintjes in de buurt van de sterrenkoks. Met zijn fabelachtige geheugen kon Bart daar jaren later nog prachtige verhalen over opdiepen.

Zoals over die keer dat ze in de jaren zestig na een helse motorrit door een onweersbui als twee verzopen katers arriveerden bij het met drie sterren bekroonde Les Frères Troisgros in Roanne, op dat moment één van de beste restaurants ter wereld. Noch hun geaardheid noch hun verfomfaaide uiterlijk was reden voor opgetrokken wenkbrauwen, zo vertelde Bart, en nadat de fameuze gebroeders hadden begrepen dat ze met serieuze fijnproevers uit Amsterdam van doen hadden, werden ze onthaald op een genereuze proeve van bekwaamheid van de Franse meesterchefs.

Bibliotheca Gastronomica

Bij Bart en Joop groeide ondertussen de belangstelling voor de culinaire geschiedenis van Nederland; lange tijd nog een ondergeschoven kindje in de geschiedschrijving. In 1982 bezochten ze voor het eerst het Oxford Symposium on Food & Cookery van food writer Alan Davidson, waar Joop een voordracht hield over de aardappel (gepubliceerd in Davidsons tijdschrift Petits Propos Culinaires) – het leverde hem de bijnaam Mr. Potato op. Ze zouden jaarlijks in Oxford terugkeren en droomden van een Amsterdamse pendant van het symposium.

Met veel toewijding legden Bart en Joop door de jaren heen een enorme verzameling aan van kookboeken, brochures, menukaarten en allerlei andere publicaties over de geschiedenis van eten en drinken in de Lage landen. Hun huis in de Amsterdamse Tweede Oosterparkstraat, waar onderzoekers altijd welkom waren, was van onder tot boven volgestouwd met hun gastronomische boekerij.

Alle publicaties werden bibliografisch beschreven en vastgelegd in een database, die uiteindelijk leidde tot hun gezamenlijke magnum opus, de tweedelige Bibliotheca Gastronomica uit 1998 (bij hun eigen uitgeverij Linnaeus Press), een mijlpaal in de gastronomische bibliografie. Door hun levenslange onderzoek konden Bart en Joop in de Bibliotheca Gastronomica 96 procent beschrijven van alle gastronomische publicaties in Nederlandstalige gebieden van 1474 tot 1961. Deze verzameling vormt tevens de basis van de Stichting Gastronomische Bibliotheek.

Gastronomische Bibliotheek Amsterdam

Eind jaren zeventig maakten Witteveen en Cuperus kennis met een Amsterdamse geestverwant, Johannes van Dam. Hun jarenlange samenwerking en vriendschap leidde in 1993 tot de oprichting van de Stichting Gastronomische Bibliotheek, waarin de gastronomische collecties van het drietal werden ondergebracht om ze voor de toekomst veilig te stellen. Het belang van deze vele duizenden titels tellende verzameling voor de culinaire geschiedschrijving is moeilijk te overschatten.

Om die reden werd de verzameling in 2006 ondergebracht bij de toenmalige Bijzondere Collecties (het huidige Allard Pierson) van de Universiteit van Amsterdam, teneinde de collectie adequaat te laten beheren en toegankelijk te maken voor onderwijs, onderzoek en publiekspresentaties. De overdracht ging gepaard met een tentoonstelling met bijbehorende publicatie, beide getiteld Koks en keukenmeiden, die bezoeker en lezer lieten kennismaken met topstukken uit de verzameling. Ook resulteerde de samenwerking tussen de Stichting Gastronomische Bibliotheek en de Universiteit van Amsterdam in een jaarlijks terugkerend Amsterdam Symposium on the History of Food, waarmee een lang gekoesterde wens van de grondleggers van de bibliotheek in vervulling was gegaan.

Berlijn

Ruim vijftig jaar waren Bart en Joop al samen toen ze voor de wet eindelijk konden trouwen.  Na het overlijden van zijn levensgezel in 2016 besloot Bart – op 88-jarige leeftijd – te emigreren naar Berlijn. In die geliefde stad bracht hij de laatste jaren van zijn leven door. Hij promoveerde daar bijna op de voorgeschiedenis van de Cuperusfamilie. Na drie gelukkige jaren overleed hij op 30 december op 91-jarige leeftijd.

Garrelt Verhoeven, Stichting Gastronomische Bibliotheek

Charlotte Kleyn, het Allard Pierson