Een bezoek aan Belo Horizonte in de staat Minas Gerais in Brazilië voor een historisch kartografisch congres in juli 2017 – zie de blog van Reinder Storm – was aanleiding om te kijken wat er in het Allard Pierson aan wat ouder kartografisch materiaal aanwezig is van Minas Gerais. Belo Horizonte is pas in 1897 gesticht en kaarten die die stad laten zien zijn wat mij betreft een beetje “te jong”. Nederlandse kaarten van Brazilië uit de 17de eeuw tonen allemaal alleen de kustgebieden – het binnenland was feitelijk onbekend. Aan het eind van de 17de eeuw werden er echter goud en diamanten gevonden en kwam het binnenland in de belangstelling. Vila Rica de Ouro Preto (letterlijk: Rijk dorp van het zwarte goud) is in 1698 gesticht en werd in 1721 de hoofdstad van Minas Gerais (=Algemene Mijnen). De stad stond aanvankelijk alleen bekend als Vila Rica, en tegenwoordig als Ouro Preto. De eerste Nederlandse kaart waar Ouro Preto op te zien is, is van de befaamde Amsterdamse kaartenmakers Covens en Mortier uit 1757. De grote letter waarmee de naam geschreven staat geeft aan dat het een van de belangrijkste Braziliaanse steden was.

Ik vond verder twee interessante kaarten. De oudste daarvan is vrijwel exact 200 jaar oud. Deze dateert uit 1818 en behoort bij een reisverslag van de Engelse mineraloog John Mawe, getiteld Reizen in de binnendeelen van Brazilië, vooral in deszelfs goud- en diamantrijke streeken (Haarlem: François Bohn, 1817-18, 2 delen – De Engelse editie uit 1816 is ook beschikbaar  in de bibliotheek van de UvA; de kaart is in het tweede deel gevoegd).

Op zijn reis verblijft Mawe enige tijd in Vila Rica de Ouro Preto, maar dat was toen al over zijn hoogtepunt heen:

“Wanneer men de winkeliers uitzondert, zijn de inwoners zonder bezigheid; zij verwaarloozen volstrekt het schoone omliggend land, hetwelk, behoorlijk bebouwd, hen voor het verlies der schatten zou schadeloos stellen, die hunne voorouders uit deszelfs boezem trokken. Hunne opvoeding, zeden en erfelijke vooroordeelen maken hen even zeer ongeschikt voor een werkzaam leven; terwijl zij gedurig vlammen op ingebeelde rijkdommen, meenen zij ontslagen te zijn van die algemeene natuurwet, welke den menschen gebiedt, in het zweet zijns aanschijns zijn brood te eten.”

Het gaat nog even zo door en dan schrijft Mawe:

“De handel, die men nog drijft, is in handen der Mulatten of Negers, die beide hunne meesters in verstand schijnen te overtreffen – alléén om dat zij er beter gebruik van maken.”

Terug naar de kaart.

Tien jaar later publiceerde Zuid-Nederlandse geograaf Philippe Vandermaelen zijn kolossale Atlas Universel. Op  een van de deelkaarten van Brazilië staat het plaatsje Curral del Rey (Cor del Rey) – het dorpje dat in de weg lag toen Belo Horizonte op die plaats gebouwd moest worden. Het hele dorp is toen afgebroken, op één huis na. Dat ene huis maakt nu deel uit van het historisch museum van Belo Horizonte. De kerk van het dorp was aanvankelijk blijven staan – kerken breek je kennelijk niet af – maar  toch is ook die in de jaren ‘30 vervangen door een veel grotere kerk, de huidige kathedraal van Nossa Senhora da Boa Viagem (Maria van de Goede Reis). In  een van de muren is nog een wasbekken van de sacristie van de voormalige kerk van Curral del Rey ingemetseld, dat dateert uit 1793. Het is daarmee het oudste oorspronkelijke architectonische element in de stad Belo Horizonte. De oude koloniale stad Sabará staat veel groter op de kaart.

De Atlas Universel de Geographie … sur l’échelle de 1/1641836 ou d’une ligne par 1900 toises dressé par Ph. Vander­maelen, litographié par H. Ode (Brussel 1825-27) is een wereldkaart in 378 bladen met dezelfde schaal. De bladen konden aan elkaar gemonteerd worden en vormden dan een globe van bijna 8 meter diameter (voor zover bekend is er één globe gemaakt). Dit gedurfde project was een enorm commercieel succes, op de eerste plaats omdat het een weten­schap­pelijke lacune vulde,  op de tweede plaats omdat gebruik gemaakt werd van lithogra­fie, een nieuwe,  goedkopere en snellere techniek dan de kopergra­vure. Een nadeel van de Atlas Universel echter was  dat vele bladen vrijwel wit bleven omdat de geografische kennis van die tijd niet uitgebreid genoeg was voor een kartering op de gekozen schaal van ongeveer 1:1,6 miljoen.

Tenslotte nog even kijken in de Bosatlas, die on-line toegankelijk is bij de Universiteit Utrecht. Ouro Preto wordt voor het eerst vermeld in de derde editie van 1881. In 1902 (15e editie) staat het onderstreept, waarmee aangegeven wordt dat het de hoofdstad van Minas Gerais is (in eerdere edities zijn de hoofdsteden van de deelstaten niet aangeduid), die informatie was al vijf jaar oud: in 1897 werd Belo Horizonte de hoofdstad. In 1902 wordt ook voor het eerst de stad Sabará ingetekend. Pas in de 19e editie van 1910 zien we ‘Bello Horizonte’ verschijnen, meteen als hoofdstad. Dit zou wel eens de eerste vermelding van Belo Horizonte in de Nederlandse kartografie kunnen zijn! (NB De UvA heeft de editie van 1910 ook).