27 februari 2021

Restauratie van de Nieuwe en beknopte hand-atlas van Isaak Tirion

In de collectie van het Allard Pierson bevindt zich een bijzonder exemplaar van de Nieuwe en beknopte hand-atlas, bestaande in eene verzameling van eenige der algemeenste en noodigste landkaarten ... [etc.]. Deze atlas van de Amsterdamse uitgever van boeken en kaarten Isaak Tirion (ca. 1705-1765), dateert uit de tweede helft van de 18de eeuw.  

Het ding lijkt niet eens echt op een atlas. Ja, het is een verzameling kaarten, maar ze bevinden zich los in een omslag of map. Dat komt omdat Tirion zijn kaarten niet ineens als geheel, als boek op de markt bracht, maar geleidelijk aan, met kleine porties tegelijk. Aan het eind van dat proces kon de koper dan zelf besluiten van het geheel een volwaardig boek te laten maken. Dit exemplaar is eigenlijk een halffabrikaat, dat tijdens dit productieproces om welke reden dan ook is blijven steken.

De atlas bestaat zoals gezegd uit een map of omslag met losse kaarten: de map was aan de rug en aan de hoeken beschadigd. De kaarten zijn in goede conditie en verschillend van formaat; allemaal zijn ze één keer gevouwen, kennelijk klaar om ooit te worden gebonden. Ongeveer de helft van de kaarten is bijgesneden langs de moet of drukrand, deze zijn later toegevoegd uit andere collecties. Sommigen daarvan hebben oude bruine papier- en plakbandreparaties langs de vouwlijn. Randscheurtjes en oppervlaktevuil zijn verder de meest voorkomende schade.

Bij de restauratie zijn de volgende handelingen uitgevoerd:

. Verwijderen van oppervlaktevuil aan randen en achterzijde van de kaarten met Smokespons.

. Vouwen en randen vlakken met waterpen, scheurtjes plakken met Japan Kozo papier en stijfsel/MC mix. Japans papier wordt meestal gemaakt van de moerbeiboombast, die hele lange vezels heeft daardoor kan er dun en sterk papier van worden geschept dat onder andere geschikt is voor restauratie.

De middenvouw, na restauratie met Japans papier

. Linnentape en oude bruine verstevigingen losweken met CMC (Carboxi Methyl Cellulose-gel). Bij het bruine papier komt onder het losweken een terpentijnachtige geur vrij. Het lijkt of een soort waspapier/vetvrij papier gebruikt is. Deze vouwen moeten worden verstevigd met smallere stroken dun Kozo Japan papier.

Na restauratie is het indexblad gespoeld en gevlakt. Kleine potloodpuntjes bleken tijdens het spoelen te zijn uitgelopen, het bleek inktpotlood te zijn (aniline) dat, na met vocht in aanraking te zijn gekomen, paars uitvloeit. De inkt is uitgespoeld met alcohol en water op de vacuümtafel. Daarna zijn scheurtjes gerestaureerd met Japans papier.

Na afloop van dit proces is deze atlas-met-losse-kaarten van Tirion weer goed hanteerbaar, en dat komt goed uit. Omdat dit merkwaardige object iets duidelijk maakt over de werkwijze van een atlassen- en kaartenmaker in de 18de eeuw, wordt deze atlas met regelmaat getoond bij presentaties. Steevast wordt dan ook altijd vermeld dat deze atlas deel uitmaakt van het omvangrijke bruikleen van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap dat sinds 1880 bij Allard Pierson wordt bewaard. Vóórdat deze atlas van Tirion via het KNAG bij het Allard Pierson terecht kwam, is hij eigendom geweest van jhr. dr. Jan Pieter Six (1824-1899), telg uit de bekende Amsterdamse familie Six.

Links: De buitenzijde van de omslag is aangevuld met aangekleurd Japan papier. Rechts: De hoek is aangevuld met nieuw gemaakt kievitmarmer
Anne Doebele

Anne Doebele is als restaurator boek en papier verbonden aan Allard Pierson | De Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Alle artikelen van Anne Doebele