300 jaar geleden verscheen de eerste kaart van Sint Thomas

In 2019 is het 300 jaar geleden dat de eerste kaart gepubliceerd werd van het eiland Sint Thomas. Voor diegenen die nog nooit van dat eiland gehoord hebben, het is het grootste eiland van de Amerikaanse Maagdeneilanden en ligt in het Caribisch gebied, zo’n 100 km ten oosten van Puerto Rico. Op het eiland met zo’n 50.000 inwoners ligt de hoofdstad Charlotte Amalie, die in 1690 gesticht is en genoemd werd naar de vrouw van de Deense koning Christiaan V. Het eiland was vanaf 1672 Deens bezit, maar de Denen zagen niet veel in hun Westindische kolonie en verkochten het in 1917 aan de Amerikanen. De eerste Europeaan op het eiland was Christoffel Columbus in 1493, die de archipel Maagdeneilanden noemde naar de 11.000 maagden die de heilige Ursula vergezelden in haar marteldood (voor het hele verhaal, klik hier).

Hoewel het eiland een belangrijke positie had in de Westindische handel heeft de Deense Westindische compagnie er geen kaart van laten maken.  Isaak Groenewold, een lokale dominee  van Nederlandse afkomst benoemd in 1716, wilde graag over een kaart beschikken en verzocht een zekere Simon de Bon Maison, mogelijk een lokale planter, een kaart te maken. Hij voltooide deze op 11 mei 1718. Kennelijk zond Simon zijn kaart naar Gerard van Keulen in Amsterdam om deze te laten graveren en drukken. In 1719 was de kaart gereed. De afmetingen zijn royaal,  53 x 100 cm, met twee bijkaarten van de haven van St. Thomas en die van het eiland St. John. Het is een typisch voorbeeld van een eilandkaart van Gerard van Keulen. Hoewel hij uitgever van vooral zeekaarten was, bevatten zijn kaarten van eilanden veel informatie over het land, informatie die voor zeevaarders van geen enkel belang is. Deze kaarten zijn daarmee een tussenvorm tussen een zeekaart en een landkaart.

Vol trots meldt Gerard van Keulen tweemaal dat hij de eerste kaart van dat eiland heeft gemaakt – een keer in de titel en een keer in de opdracht.

De informatie over de herkomst van de kaart vinden we op drie plaatsen op de kaart. Op de eerste plaats in de titel:

Nieuwe en aldereerste Afteekening van ’t EYLAND St. THOMAS Met alle desselfs Havenen, Anker Plaatse en geleegentheden, is geleegen beoosten I. Porto Rico in West indie, behoorende aan syn Koninklyke Majestyt van Denemarken, dit Eyland geeft Catoen, Zuyker, Cret of Schilpadt; daar word ook genegotieert in Indigo, Cacau en andere West indise waaren. Hier omtrent wayen meest Oostelyke winden. NB van dit Eyland heeft voor deese nooyt eenige kaart int ligt geweest. met Previlegie 1719.

NB. Het eiland speelde ook een rol in de slavenhandel, die door Van Keulen niet expliciet genoemd wordt.

Verder staat er informatie in de opdracht aan de Deense gouverneur:

Aan den Heer ERIK BREDAL Gouverneur van de Hoogloffelyke Koninklyke Deensche geoctrojeerde West indise en Guineese Compagnie, Opperhooft over St. Thomas, St. Jan en omleggende Eylanden, Wort dese eerste kaart ootmoedig Opgedragen van UEDW dienaer Gerard van Keulen.

En vervolgens staat er nog een mededeling in de linkeronderhoek

N.B.  Dese afteekening van St. Thomas is gedaan den 11 May 1718 door Simon de Bon Maison op ”t versoek van Do. Isaak Groenewold, Predikant op St. Thomas; en is verder in ’t Net en in ’t Ligt gebragt door Gerard van Keulen tot Amsterdam, alwaar deselve te bekoomen syn.

Over de kaartmaker Simon de Bon Maison is vrijwel niets te vinden – een bron schrijft dat hij een lokale planter en opziener (‘overseer’) was, bij de volkstelling in 1707-08 had hij twee slaven. Zijn kaart is niet erg goed. Het eiland is sterk vertekend weergegeven, zoals vergelijking met een moderne kaart leert. Wel staat de kaart vol namen en andere wetenswaardigheden, waarmee de kaart van groot belang is voor de toponymie van het eiland. “this [map], notwithstanding disproportional drawing, exhibits a surprising amount of valid information, including the authentic spelling of many otherwise perplexing place names which have come down to our time” (aldus James W. McGuire, Geographic Dictionary of the Virgin Islands of the United States. Washington 1925). Met die “authentic spelling” loopt het overigens nog al los, de latere hoofdstad staat op de kaart als Scharlotte Imelia, en dat is ook in de achttiende eeuw wel een merkwaardige spelling voor Charlotte Amalie!

Het zijn niet alleen namen, maar ook diverse opmerkingen als “De klyne Tooren, is omgevallen”, “De nieuwe groote Tooren met Canon, hier waayt een Deense vlag af”, bij een plantage “Erfgename van Volkert Volkertse wort nu bewoont van Do. Groenwold” (de dominee die opdracht gaf tot het maken van de kaart), “Plantagie van de Luyterse Predikant”, “Nieut Huys van de Wed. Sneeveld” en zeevaartkundige informatie zoals “Hier kunnen groote Scheepen en Barken ankeren” en “Tot hier toe kunnen klyne Vaartuygen ten Anker koomen.” Dit alles is vermeld in het Nederlands, wellicht omdat er veel Nederlandse planters woonden en Nederlands op St. Thomas veel gebruikt werd (zie het proefschrift van Tim Deahl, Leiden 2012).

Aan weerszijden van de opdracht staan twee wapens: links een olifant met de afkorting KDVWC, Koninklijke Deense Verenigde Westindische Compagnie; rechts het wapen met een monogram EB van Erik Bredal. Mogelijk zijn beide wapens aan de fantasie van Gerard van Keulen of de graveur van de kaart onsproten (want waarom zou die Compagnie een Nederlandse afkorting gebruiken? In het Deens het de compagnie overigens “Vestindisk-guineisk Kompagni“).

Ik heb natuurlijk gezocht of Van Keulens bewering dat dit de eerste kaart van Sint Thomas klopt. In bibliotheekcatalogi en via google zijn wel oudere kaarten van een eiland Sint Thomas te vinden – maar die betreffen allemaal het eiland voor de kust van Guinee dat we nu met de Portugese naam São Tomé aanduiden. Van het Maagdeneiland Sint Thomas heb ik geen oudere kaart gevonden, ook James McGuire heeft voor zijn woordenboek van toponiemen geen oudere kaart ervan gevonden.

Daarna volgde in 1767 een kleinere kaart (32 x 17.5 cm) gegraveerd door Paul Küffner uit Neurenberg, opgenomen in de Geschichte der Mission der evangelischen Brüder auf den Caraibischen Inseln S. Thomas, S. Croix und S. Jan van C.G.A. Oldendorp uit 1777. Dit kaartje is nog slechter dan die van Van Keulen. Het kaartje vertoont wel enkele namen die niet op die van Van Keulen staan. Opmerkelijk is het eiland “Rondomlelyk” voor de noordkust – nu Outer Brass Island. McGuire (zie boven) schrijft erover:

Old. Dutch “Rondom,” (roundabout, all around), “de” (not “le,” the), “lyk” (modern “lijk,” corpse); hence, “all around the corpse.” (!) Local residents informed the author that this was once a “treasure island,” resorted to by pirates, who here buried their dead, and hid their booty in the large cave from which Cave Cove takes it name.

(dit klinkt als etymologie van de kouwe grond…)

Pas 1846 is er door de Deense hydrografische dienst een nieuwe, betrouwbare kaart van St. Thomas gemaakt. Van Keulens Nieuwe en aldereerste Afteekening was dus ondanks haar onvolkomendheden voor bijna 130 jaar de beste kaart van dat eiland. Met de initiatiefnemer voor deze kaart liep het slecht af: Isaac Groenewold kwam om in 1733 bij de slavenopstand op het eiland Sint Jan (bron).

Een Engelstalige versie van deze blog is gepubliceerd als ‘The ‘Very First’ Printed Map of the Island of St. Thomas – Made 300 Years ago by Simon de Bon Maison’ in het tijdschrift The Portolan (nr. 106, Winter 2019, blz. 37-41) van de Washington Map Society.

Exemplaren in Allard Pierson, de collecties van de Universiteit van Amsterdam:
- Los exemplaar: OTM: HB-KZL 105.17.06.
- In drie Ottens atlassen: OTM: KF 61-2257, HB-KZL 1808 A 12 en HB-KZL I-3-A-8.

De kaart van Bellin ontbreekt in de collectie van de UvA, die van Küffner is te vinden in het boek van Oldendorp, waarvan drie exemplaren in de UvA-collectie aanwezig zijn: OTM: OK 65-1637, O 61-6878 en O 61-5546