Al sinds ik in 2013 bij het Allard Pierson kwam werken vraag ik me af hoeveel niet-digitale (cartografische) atlassen we in de collectie hebben. Gezegd werd altijd ‘ongeveer 5000’, waarvan er zo'n 500 van vóór 1800.

Tellen van de atlassen in de collectie is niet echt eenvoudig. Fysiek alle boeken bekijken is onmogelijk, er moet aan de hand van de catalogus geteld worden. Het woord 'atlas' in 'Any field' heeft 15.514 treffers, atlas in de 'title' komt 9506 maal voor en atlas als 'subject' slechts 1106. Een voor een al deze treffers in de catalogus nazoeken is onmogelijk. Het kan alleen gedaan worden door  met een zorgvuldige combinatie van zoekwoorden te werken. Omdat het niet handig is als je honderden treffers krijgt is gekozen voor het woord 'atlas', ergens in de beschrijving en een gedeelte van het plaatsnummer. Zo zijn alle plaatsnummers van HB-KZL bekeken, waarbij naar kleinere groepen plaatsnummers gezocht is om bij voorkeur niet meer dan zo'n 150 à 200 treffers per keer te hebben.

Maar eerst moet er nog gedefinieerd worden wat een atlas eigenlijk is. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. De term ‘atlas’ wordt ook gebruikt voor allerlei niet-cartografische plaatwerken, zoals bijvoorbeeld anatomische atlassen of plaatwerken met flora, fauna, etnografie, archeologische vondsten enz. . Ook losbladige atlassen (losse kaarten) in portefeuilles, atlassen die bij een andere publicatie horen en facsimile's zijn meegenomen. Cartobibliografieën en historisch-cartografische werken over een geografisch gebied of een bepaalde kaartenmaker zijn in principe niet opogenomen. Echter, uit een titel is niet altijd op te maken of een boek een rijk geïllustreerd cartografisch werk is, of een plaatwerk met kaarten van een bepaalde regio. Bij twijfel is gekeken naar het voorkomen van het woord 'atlas' in de titel en of het in de catalogus als onderwerp 'atlassen (vorm)' meegekregen heeft.

Wat staat er in een boek met als titel Eetbare paddestoelen-atlas? Zijn dat kaarten waarop de verspreiding van eetbare paddenstoelen staat, of zijn dat afbeeldingen van de paddenstoelen om te kunnen herkennen? Bij het onderwerp staat in de catalogus slechts 'illustraties' en bij de opmerkingen 'met 12 platen'. Dit werk staat gelukkig in de beeldbank van Allard Pierson en daar zien we dat het om afbeeldingen van paddenstoelen gaat.

En waar gaat de Atlas rastitelńych ostatkov v torfach over? Vertaald blijk het te gaan om een atlas van plantenresten in veen, waarmee nog niet duidelijk is of het om kaarten gaat. De catalograaf gaf als onderwerp mee "Europa (geografie)" en daarom heeft dit werk het voordeel van de twijfel gekregen. In dit geval onterecht, want voor deze blog heb ik wat verder gezocht en een on-line bespreking (JSTOR, inloggen noodzakelijk) gevonden, waarin gezegd wordt dat er 160 platen in zitten met 1600 afbeeldingen van planten... in de tekst staat wel iets over de 'general distribution' maar niets over kaarten.

Verder blijken er verschillende auteurs Atlas te heten (Anatole Atlas, Mariam Semenovna Atlas, Samuel H. Atlas, Eleazar Atlas, James Atlas - 'atlas' als 'author' heeft 566 treffers!) en zijn of waren er uitgeverijen genaamd Atlas te Antwerpen, Den Haag, Haarlem, Madrid, Praag, São Paulo en Stockholm; en er is een roman met diverse edities en vertalingen geschreven over Tzemach Atlas, die een jesjiva stichtte in de Joodse nederzetting in het vooroorlogse Litouwen.

6671

Op grond van bovenstaande criteria zijn er 6671 atlassen gevonden in de diverse collecties van de Bibliotheek van de Universiteit van  Amsterdam. Deze zijn in een database opgenomen zodat er wat statistiek op losgelaten kan worden! 80% van de atlassen maken deel uit van  de collectie van Allard Pierson. Volgens verwachting valt het leeuwendeel van de atlassen onder de noemer Kaartenzaal: 4532 items oftewel 70% van het totaal. 18 % is opgeslagen in het IWO, en de overige 2% bevinden zich in de handbibliotheken van het Centrum Documentatie Latijns Amerika (129 stuks), het P.C. Hoofthuis (118), de GW-collecties Singel (39), de Sciencepark Bibliotheek (30), en het Library Learning Centre Roeterseilandcampus (16).

De oudste atlas in de collectie is het Liber geographiae cum tabulis et universalis figura, een Ptolemaeus-uitgave, die in 1511 in Venetië is gedrukt. De oudste Nederlandse atlas is een editie van mei 1570 van Ortelius' Theatrum Orbis Terrarum. De oudste Amsterdamse atlas is mogelijk De Caerte vander zee, om oost ende west te seylen van Govert Willemsen van Hollesloot uit 1587. Omdat dit boekje hoogstens wat houtsnedekaartjes bevat, is het de vraag of het als een atlas beschouwd mag worden. Indien niet, dan is de zeeatlas Speculum nauticum van Lucas Jansz. Waghenaer uit 1591 de oudste Amsterdamse atlas.

Verdeeld over de eeuwen laat het verloop van de ouderdom van de atlassen geen verrassend beeld zien. De 20ste eeuw is het sterkst vertegenwoordigd. Het aantal van 565 atlassen van vóór 1800 is wel aanzienlijk. En wanneer we de beruchte 100-jaar oud grens als leidraad nemen dan hebben we 2024 'antieke' atlassen, bijna een derde van het totaal.

De verdeling over tien-jaar periodes is wat meer verrassend, vooral na 1800.

De grafiek laat een gestage stijging van het aantal uitgaven zien, met een kleine, begrijpelijke dip in de periode 1940-1949. De grote piek zit in de jaren tussen 1960 en 1990, waaruit exact 2500 UvA atlassen dateren. Daarna neemt het aantal uitgaven af tot  138 in het laatste decennium, het laagste aantal sinds het decennium 1860-1869. Deze afname kan door twee factoren bepaald zijn. Op de eerste plaats de toename van het aantal digitale atlassen en andere kennisbronnen, aanvankelijk op CD-Roms, maar na 1995 vooral ook de opkomst van internet. Een andere reden voor de afname is het streven naar betere spreiding van materiaal in  ‘de collectie Nederland’, waarbij afgesproken is dat niet alle bibliotheken dezelfde boeken aanschaffen. Uitgezonderd voor onderwijs en onderzoek veelvuldig gebruikte handboeken worden bijvoorbeeld niet alle Nederlandse atlassen meer aangeschaft omdat die allemaal in de Koninklijke Bibliotheek voorhanden zijn.

De collectie atlassen is zeer internationaal: de plaatsen van uitgave liggen in 118 verschillende landen. Opgemerkt moet hier wel worden dan voor de bepaling van het land de huidige staatsgrenzen zijn gevolgd, een atlas uitgegeven in het 16e-eeuwse Antwerpen is  bij België geteld en de Atlas zur Geographie des Herodot die in 1838 in Königsberg is uitgegeven wordt bij Rusland gerekend. Ongeveer een derde is in Nederland uitgegeven, verder zijn er vooral Duitse, Britse, Amerikaanse  en Franse atlassen aanwezig. Deze vijf landen zijn goed voor driekwart van het aantal atlassen. Dat betekent dat de rest van de atlassen uit 113 landen komt. Er zijn volgens de laatste telling 196 onafhankelijk staten, dus we hebben nog wat te doen om een echt wereldwijde collectie te krijgen. We missen nog atlassen uit de ministaatjes San Marino en Monaco (Andorra en Liechtenstein zijn wel vertegenwoordigd!), en uit Noord-Macedonië, Bhutan, Qatar, Brunei, Djibouti en de Comoren om er maar een paar te noemen - als iemand een atlas uit een van die landen kwijt wilt, er is nu een bestemming!

De atlassen zijn in 635 verschillende steden en plaatsen uitgegeven. Op de eerste en tweede plaats staan Amsterdam (779 stuks) en Groningen (459) – dat laatste vanwege de in 1836 opgerichte uitgeverijen van P. Noordhoff en J.B. Wolters, die met elkaar concurreerden met schoolatlassen totdat ze in 1968 fuseerden. Leiden en Zutphen, waar ook vanaf de 19de eeuw diverse uitgeverijen van vooral leermiddelen gevestigd waren, nemen met resp. 118 en 99 uitgaven de 10de en 11de plaats in. Iets meer van de helft van de atlassen is uitgeven in de 624 andere plaatsen. 298 daarvan hebben elk slechts één atlas in de UvA.

Ik had ook graag een thematische indeling gemaakt, maar dat is zonder fysieke raadpleging niet mogelijk. Een paar cijfers zijn wel te geven op basis van de titels:  516 atlassen voor schoolgebruik, 812 historische atlassen en 111 taalatlassen. Verder zijn er 224 atlassen met 'wereld' in de titel, 213 met 'aarde', 260 met 'world', 210 met 'Welt' en 58 met 'monde' - dus er zijn zeker meer dan duizend wereldatlassen.

Tenslotte, 6670 atlassen zijn gedrukt, en één is een manuscript: het Schrijfboek van W.S. Smeding uit 1874, dat in de catalogus omschreven wordt als

Cahier met op het omslag een panorama van Bern en de gedrukte tekst: Schrijfboek van. Met de pen ingevuld: W.S. Smeding in 1874. Op achteromslag gedrukte tekst over: Voordeelen van het metrieke stelsel. Het cahier bevat met de pen getekende kaartjes van: Zuid-Amerika, Groot Brittannië en Ierland, Afrika, Azië, Nederlandsch Oost-Indië [en] Het eiland Java, Overijssel, [Onze West-Indische bezittingen], Noord-Holland, Zuid-Holland, Oost-Indische bezittingen [en] Java en Madoera, Italië, Spanje en Portugal, Utrecht en Gelderland, Europa."

Wie deze W.S. Smeding is, heb ik nog niet kunnen vinden. Wie iets over hem of haar weet, laat het weten!